در قانون مدنی برای حمایت از اشخاص محجور قوانینی وجود دارد که از جمله آن‌ها حضانت و ولایت کودک است. حضانت به معنای مراقبت و نگهداری از فرزندان است؛ ولی ولایت نوعی تسلط به محجوران به حساب می‌آید. حضانت کودک به معنی مراقبت و حمایت جسمی و عاطفی از کودک است. در صورت جدایی پدر و مادر حضانت دختر و پسر تا هفت سالگی با مادر خواهد بود و بعد از هفت سالگی تا سن بلوغ (دختران نه سال تمام قمری و پسران ۱۵ سال قمری) حضانت فرزندان با پدر است. اگر یکی از والدین فوت کرده باشد، حضانت فرزندان با دیگری که زنده است، خواهد بود. اگر پدر و مادر هر دو فوت کنند، حضانت با جد پدری است.
ولایت قهری پدر و جد پدری است، پس پدر و جد پدری ولی قهری شخص محجور محسوب می‌شوند. پدر و پدربزرگ پدری به حکم قانون به محض تولد طفل نسبت به او ولایت قهری دارند. در این مقاله ما به بررسی تفاوت حضانت و ولایت کودک پرداخته‌ایم.
بر اساس قانون حمایت از خانواده و قانون مدنی حضانت کودک تا سن هفت سالگی با مادر خواهد بود و بعد از هفت سالگی تا سن بلوغ حضانت فرزندان به عهده پدر است. بعد از سن بلوغ خود فرزند می‌تواند با هر شخصی که می‌خواهد، زندگی کند. حضانت کودک (صغیر یا محجور) با فوت یکی از ابوین به عهده پدر یا مادری که زنده است، خواهد بود. به طور مثال اگر پدر فوت کند، حضانت کودک با مادر است نه پدربزرگ کودک. جد پدری با حکم دادگاه می‌تواند، حضانت کودک را به عهده بگیرد.
طبق ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی هر کدام از والدین که حضانت کودک را بر عهده دارند، نمی‌توانند از نگهداری او امتناع کنند و دادگاه می‌تواند آن‌ها را به انجام این کار الزام کند. اگر والدین هر دو فوت کرده باشند، حضانت کودک با جد پدری است و پس از آن بر مبنای ترتیبات ارث با سایر خویشاوندان خواهد بود. در صورت ایجاد اختلاف در حضانت کودک دادگاه باید با رعایت مصلحت کودک تشخیص دهد که حضانت کودک بر عهده چه فردی باشد. بعد از طلاق والدین تا سن هفت سالگی حضانت فرزند دختر و پسر با مادر خواهد بود و بعد از آن تا زمان بلوغ بر عهده پدر است.
ولایت یک تکلیف قهری و یک حق (غیرقابل سلب) است که بر عهده پدر و جد پدری (پدربزرگ) خواهد بود. ولایت قهری کودک به طور اجبار توسط قانون به عهده پدر و جدی پدری گذاشته شده است. بنابراین تفاوت حضانت و ولایت در این است که ولایت کودک بیشتر شامل امور مالی و اداره اموال کودک می‌شود؛ ولی حضانت مربوط به نگهداری جسمی و روحی کودک و ترتیب او است.
طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت کودک بر عهده پدر و مادر است؛ ولی ولایت به عهده پدر و جدی پدری خواهد بود. امور حقوقی و مادی کودک بر عهده پدر و جد پدری (پدربزرگ) است. در حالی که حضانت کودک مربوط به نگهداری و مراقبت جسمی و روحی کودک خواهد بود.
هر چند ولایت به معنای سرپرستی است؛ ولی در قانون بین سرپرست و ولایت تفاوت وجود دارد. ولایت کودک صرفا و قهرا به عهده پدر و پدربزرگ پدری خواهد بود. هیچ شخص دیگری ولو مادر حق ولایت قهری بر کودک ندارد، حتی اگر حضانت کودک به او داده شده باشد. امور زیر در انحصار ولی قهری کودک است:
تمام موارد نامبرده را پدر و جد پدری نمی‌تواند از خود سلب کند؛ ولی می‌تواند به دیگری وکالت انجام آن‌ها را بدهد.
حق ولایت قهری کودک شامل پدر و جد پدری می‌شود. گرفتن حق ولایت از پدر یا جد پدری در شرایط زیر امکان‌پذیر است:
نکات مهم در مورد ولایت قهری کودک شامل گزینه‌های زیر می‌شوند:
ولایت پدر بر فرزند از زمان تولد تا زمان رشد کودک است؛ ولی اگر فرزند مجنون باشد ولی قهری ادامه پیدا می‌کند. در قانون برای رشد سن ویژه‌ای مشخص نشده است؛ ولی با توجه به این که سن بلوغ در دختران و پسران به ترتیب نه سال تمام قمری و ۱۵ سال تمام قمری است، می‌توان سن بلوغ را همان سن رشد در نظر گرفت.
در این جا لازم است به این نکته اشاره کنیم که دختران و پسران تا سن ۱۸ سالگی برای انجام امور اداری و بانکی به اذن ولی قهری خود نیاز دارند و دختران باکره فارغ از سن برای ازدواج به اجازه پدر و جد پدری نیاز دارند. اگر فرزند جنون دائمی دارد ولای قهری همواره بر امور مالی و حقوقی او حق ولایت خواهد داشت؛ ولی اگر فرزند جنون ادواری داشته باشد ولی قهری یعنی پدر و جد پدری فقط در دوران جنون بر فرزند حق ولایت دارند نه در دوران بهبودی. سفیهی که سفاهت او به کودکی‌اش و صغر متصل باشد ولایت قهری (پدر و پدربزرگ پدری) در امور مالی و امور حقوقی او حق ولایت دارند. کسی که عقل معاش ندارد و به درستی نمی‌تواند امور مالی خود را اداره کند و در مورد آن‌ها تصمیم بگیرد، سفیه گفته می‌شود.
سخن پایانی
یکی از موارد قانونی برای حمایت خانواده حضانت و ولایت فرزند صغیر است. حضانت به معنی نگهداری روحی و جسمی از فرزند خواهد بود. حضانت فرزندان تا سن هفت سالگی به عهده مادر است و بعد از هفت سالگی تا سن بلوغ حضانت بر عهده پدر خواهد بود. بعد از سن بلوغ فرزندان با میل خود می‌توانند پیش پدر یا مادر زندگی کنند.
ولایت قهری شامل پدر و پدر بزرگ پدری می‌شود و هیچ کسی ولو مادر نمی‌تواند ولایت قهری کودک را بر عهده بگیرد. ولایت قهری از زمان تولد شروع می‌شود و تا زمان رشد (سن بلوغ) ادامه دارد؛ ولی اگر فرزند مجنون باشد حق ولایت قهری ادامه پیدا می‌کند. اگر پدر و جد پدری به هر دلایلی صلاحیت لازم را بر ولایت قهری فرزند صغیر را نداشته باشد دادگاه فرد امینی را به عنوان قیم مشخص خواهد کرد.
