تصور کنید مالی را با مهر و محبت به عزیزترین فرد زندگی‌تان هدیه داده‌اید. گذشت زمان، تغییر شرایط یا بروز اتفاقاتی ناگوار، گاهی این پرسش را در ذهن ایجاد می‌کند: آیا راهی برای بازپس‌گیری آن هدیه وجود دارد؟ قانون مدنی ایران، در کنار تاکید بر لزوم وفای به عهد، در موارد خاصی این امکان را پیش‌بینی کرده است. حقی که از آن به "رجوع از هبه" تعبیر می‌شود. اما این مسیر، هموار و بی‌چالش نیست و ظرایف و پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. با ما همراه باشید تا دریابیم در چه شرایطی می‌توانید مالی را که با دستان خود بخشیده‌اید، دوباره به آغوش مالکیت خود بازگردانید و چه نکاتی را در این مسیر باید مد نظر قرار دهید.
پیش از آنکه به شرایط و موانع رجوع از هبه بپردازیم، لازم است تا درک روشنی از مفهوم خودِ "هبه" داشته باشیم. در ماده ۷۹۵ قانون مدنی ایران، هبه این‌گونه تعریف شده است: "هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به دیگری تملیک می‌کند. تملیک‌کننده واهب، طرف دیگر متهب، مالی که مورد تملیک است عین موهوبه نامیده می‌شود."
به زبان ساده، هبه یک قرارداد است که به موجب آن، شخصی (واهب) به صورت رایگان و بدون دریافت هیچ‌گونه عوضی، مالکیت مالی را به شخص دیگری (متهب) منتقل می‌کند.
قانون مدنی ایران، در مواد ۸۰۳ تا ۸۰۶، شرایطی را پیش‌بینی کرده است که به موجب آن‌ها واهب می‌تواند از هبه رجوع کند. این شرایط عبارتند از:
باقی بودن عین موهوبه: نخستین و مهم‌ترین شرط برای رجوع از هبه، این است که عین موهوبه (مال هبه شده) همچنان در مالکیت متهب باقی باشد و از بین نرفته باشد. اگر عین موهوبه تلف شده باشد، خواه به دلیل استفاده متهب، خواه به دلیل یک حادثه غیرقابل پیش‌بینی، واهب دیگر حق رجوع نخواهد داشت. البته، اگر تلف عین موهوبه ناشی از تقصیر متهب باشد، ممکن است واهب حق مطالبه مثل یا قیمت آن را داشته باشد، اما این دیگر رجوع از هبه به معنای بازپس‌گیری عین نیست.
تغییر نکردن عین موهوبه: شرط دوم آن است که عین موهوبه تغییر ماهیت نداده باشد یا تغییرات اساسی در آن ایجاد نشده باشد. برای مثال، اگر یک قطعه زمین به کسی هبه شده باشد و متهب در آن ساختمانی احداث کرده باشد، به دلیل تغییر اساسی در عین موهوبه، واهب دیگر نمی‌تواند از هبه رجوع کند. همچنین، اگر متهب عین موهوبه را به صورت دیگری درآورده باشد که عرفاً مال دیگری محسوب شود (مانند تبدیل گندم هبه شده به آرد)، رجوع از هبه امکان‌پذیر نخواهد بود.
انتقال نیافتن عین موهوبه به غیر: سومین شرط این است که متهب، عین موهوبه را به شخص دیگری منتقل نکرده باشد. اگر متهب، مال هبه شده را فروخته، هدیه داده، یا به هر نحو دیگری به مالکیت شخص ثالث درآورده باشد، حق رجوع واهب از بین می‌رود. در این حالت، واهب نمی‌تواند از خریدار یا گیرنده مال را مطالبه کند، بلکه تنها ممکن است بتواند در شرایط خاصی به متهب مراجعه کند.
عدم فوت واهب یا متهب: شرط چهارم مربوط به وضعیت طرفین عقد هبه است. اگر واهب فوت کند، حق رجوع او به ورثه‌اش منتقل نمی‌شود و آن‌ها نمی‌توانند از هبه رجوع کنند. همچنین، اگر متهب فوت کند، حق رجوع واهب ساقط می‌شود و مال هبه شده در مالکیت ورثه متهب باقی می‌ماند.
علاوه بر این شرایط عام، در برخی موارد خاص نیز قانون مدنی اجازه رجوع از هبه را می‌دهد، حتی اگر عین موهوبه باقی و بدون تغییر بوده و به دیگری منتقل نشده باشد. این موارد عبارتند از:
وقوع تغییر در وضعیت واهب: اگر پس از هبه، وضعیت مالی واهب به گونه‌ای شود که او معسر و ناتوان از اداره زندگی خود گردد، می‌تواند از هبه رجوع کند. این حق به منظور حمایت از واهبی پیش‌بینی شده است که پس از بخشش مال خود، دچار تنگدستی و مشکلات معیشتی می‌شوند.
تغییر در وضعیت متهب: اگر پس از هبه، متهب مرتکب رفتاری شود که نسبت به واهب کفران نعمت محسوب شود، واهب می‌تواند از هبه رجوع کند. مصادیق کفران نعمت در قانون مدنی به طور دقیق مشخص نشده است و تشخیص آن بر عهده دادگاه است، اما اغلب شامل رفتارهای ناشایست، بی‌احترامی شدید، یا ایراد ضرر مادی یا معنوی به واهب می‌شود.
لازم به ذکر است که اثبات هر یک از این شرایط برای رجوع از هبه بر عهده واهب است و او باید دلایل و مدارک کافی را به دادگاه ارائه کند.
همان‌طور که گفته شد، حق رجوع از هبه مطلق نیست و در مواردی، حتی با وجود شرایط اولیه، واهب نمی‌تواند از هبه خود رجوع کند. این موانع در ماده ۸۰۳ قانون مدنی و مواد بعدی آن ذکر شده‌اند و عبارتند از:
یکی از مصادیق مهم هبه، هبه ملک است. با توجه به ارزش بالای املاک، موضوع رجوع از هبه ملک همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. شرایط و موانع رجوع از هبه که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، در مورد هبه ملک نیز جاری است. بنابراین، برای پس گرفتن ملک هبه شده، واهب باید ثابت کند که:
برای اقدام قانونی جهت رجوع از هبه، واهب باید دادخواستی را به دادگاه صالح تقدیم کند. در این دادخواست، واهب باید:
مشخصات خود و متهب را به طور کامل قید کند.
در صورتی که برای هبه، سند رسمی تنظیم شده باشد (مانند هبه یک ملک که با سند رسمی به نام متهب منتقل شده است)، واهب علاوه بر تقاضای رجوع از هبه، باید ابطال سند رسمی مذکور را نیز از دادگاه بخواهد. دادگاه پس از بررسی مدارک و استماع اظهارات طرفین، در صورتی که ادعای واهب را محرز بداند، حکم به رجوع از هبه و ابطال سند (در صورت وجود) صادر خواهد کرد.
یکی از سوالات رایج در زمینه رجوع از هبه، امکان رجوع از هبه‌ای است که بین زوجین صورت گرفته است. طبق ماده ۸۰۶ قانون مدنی، "واهب می‌تواند از هبه رجوع کند مگر در موارد ذیل:
۱) در صورتی که متهب پدر یا مادر یا اولاد واهب باشد.
۲) در صورتی که هبه معوض بوده و عوض آن هم داده شده باشد.
۳) در صورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا تغییری در آن حاصل شده باشد.
۴) در صورتی که بعد از هبه، واهب فوت کند.
۵) در صورتی که بعد از هبه، در متهب عیبی حادث شود که موجب ضرر واهب گردد.
۶) در صورتی که عین موهوبه صدقه داده شود."
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، قانون مدنی به طور خاص، مانعی برای رجوع از هبه به همسر پیش‌بینی نکرده است. بنابراین، اصل بر امکان رجوع از هبه به همسر است، مگر آنکه یکی از موانع عام رجوع از هبه که پیش‌تر ذکر شد (مانند تغییر عین موهوبه، انتقال آن به غیر، فوت یکی از طرفین، یا معوض بودن هبه و پرداخت عوض) وجود داشته باشد.
با این حال، در عمل، رجوع از هبه بین زوجین ممکن است با پیچیدگی‌های بیشتری همراه باشد، به ویژه اگر هبه در دوران زندگی مشترک و با هدف تحکیم روابط خانوادگی صورت گرفته باشد. دادگاه در این موارد، با توجه به اوضاع و احوال خاص هر پرونده، تصمیم‌گیری خواهد کرد.
هبه خودرو به همسر نیز مشمول قواعد کلی رجوع از هبه است. بنابراین، اگر مردی به همسر خود یک خودرو هبه کند، می‌تواند در صورت وجود شرایط رجوع و عدم وجود موانع آن، از هبه خود رجوع کرده و خودرو را پس بگیرد. برای مثال، اگر خودرو همچنان در مالکیت همسر باشد، تغییر اساسی نکرده باشد، به شخص دیگری منتقل نشده باشد، و هیچ‌یک از موانع قانونی رجوع وجود نداشته باشد، مرد می‌تواند با تقدیم دادخواست به دادگاه، تقاضای استرداد خودرو را بنماید.
البته، همان‌طور که در مورد هبه املاک به همسر نیز گفته شد، دادگاه در خصوص هبه خودرو بین زوجین نیز ممکن است با در نظر گرفتن انگیزه و هدف از هبه (مثلاً هبه به مناسبت یک رویداد خاص یا با هدف بهبود زندگی مشترک)، تصمیم‌گیری کند.
یکی از استثنائات مهم در خصوص رجوع از هبه، هبه‌ای است که از طرف پدر یا مادر به فرزند صورت می‌گیرد. طبق بند ۱ ماده ۸۰۶ قانون مدنی، واهب نمی‌تواند از هبه رجوع کند "در صورتی که متهب پدر یا مادر یا اولاد واهب باشد." بنابراین، اگر پدری مالی را به فرزند خود هبه کند، دیگر حق رجوع از آن هبه را نخواهد داشت، مگر در موارد بسیار نادر و استثنایی که قانون اجازه داده باشد (مانند اثبات عاق نبودن فرزند و ارتکاب جرایم سنگین علیه پدر). این قاعده به منظور حفظ روابط خانوادگی و جلوگیری از تزلزل آن وضع شده است.
همین حکم در مورد هبه فرزند به پدر یا مادر نیز جاری است. به عبارت دیگر، فرزندی که مالی را به پدر یا مادر خود هبه کرده باشد، نمی‌تواند از آن هبه رجوع کند.
همان‌طور که در بند ۴ ماده ۸۰۶ قانون مدنی اشاره شده است، یکی از موانع رجوع از هبه، فوت واهب یا متهب است. بنابراین، اگر متهب (کسی که مال به او هبه شده است) فوت کند، واهب دیگر حق رجوع از هبه را نخواهد داشت و عین موهوبه به ورثه متهب منتقل می‌شود. این امر به دلیل قطع رابطه حقوقی بین واهب و متهب با فوت متهب است و قانونگذار ترجیح داده است که مال هبه شده در مالکیت ورثه باقی بماند.
همچنین، اگر واهب فوت کند، حق رجوعی که داشته است به ورثه او منتقل نمی‌شود و ورثه نمی‌توانند از هبه‌ای که مورث آن‌ها انجام داده است، رجوع کنند.
با توجه به اینکه ارائه متن کامل یک رای قضایی مستلزم رعایت ملاحظات حقوقی و حریم خصوصی است و ممکن است در این مجال امکان‌پذیر نباشد، به طور کلی می‌توان گفت که یک رای دادگاه در خصوص رجوع از هبه ملک شامل موارد زیر خواهد بود:
نتیجه‌گیری
رجوع از هبه، حقی است که قانون برای واهب در نظر گرفته است تا در شرایط خاصی بتواند مال بخشیده شده را پس بگیرد. اما این حق، مشروط به وجود شرایطی و عدم وجود موانعی است که در قانون مدنی به دقت تعیین شده‌اند. از باقی بودن عین موهوبه و عدم تغییر اساسی در آن گرفته تا عدم انتقال آن به غیر و فوت نکردن طرفین، همگی از جمله عواملی هستند که در امکان یا عدم امکان رجوع از هبه نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. همچنین، در موارد خاصی مانند معسر شدن واهب یا کفران نعمت متهب، قانونگذار اجازه رجوع را حتی با وجود برخی شرایط اولیه می‌دهد. در مقابل، موانعی همچون ازدواج با ایجاب واهب، تولد فرزند از او، فوت طرفین، تغییر ماهیت عین موهوبه، انتقال آن به غیر، افزایش فاحش قیمت، معوض بودن هبه و پرداخت عوض، و صدقه دادن مال هبه شده، از رجوع واهب جلوگیری می‌کنند.
با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی موضوع رجوع از هبه و آثار مهم آن بر روابط افراد و مالکیت اموال، توصیه می‌شود پیش از هرگونه اقدام قانونی، حتماً با یک وکیل متخصص و با تجربه در این زمینه مشورت نمایید تا از حقوق خود آگاه شده و بهترین راهکار را برای پیگیری پرونده خود انتخاب کنید. گروه وکلای نجاتعلی‌پور با بهره‌گیری از وکلای مجرب و متخصص در امور حقوقی، به ویژه دعاوی مربوط به هبه و مالکیت، آماده ارائه خدمات مشاوره‌ای و وکالتی به شما عزیزان می‌باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر و تعیین وقت مشاوره، می‌توانید به وب‌سایت ما مراجعه نمایید یا با شماره تلفن‌های ما تماس بگیرید. ما در کنار شما هستیم تا با دانش و تجربه خود، از حقوق شما دفاع کنیم.
